हाल भईरहेको नेपाली काँग्रेसको १४ औँ महाधिवेशनबाट खुल्ला महिला सदस्यमा आर्य खस समूहका महिला बाहेक एक जना अन्य महिलाहरू आउन सकेनन्। खासमा खुल्ला महिला सदस्यमा आर्य खस समूह बाहेकबाट सदस्यमा लड्ने खासै आँटै गर्न सकेनन्। धन्य एक जना गुरुङ महिला र एक जना नेवार महिलाले उम्मेदवारी दिए, खुल्ला महिला सदस्यमा। अन्य जातजाति र समुदायका महिलाहरूले त उम्मेदवार हुने आँटै गर्न सकेनन्। हुन पनि ९ जना महिला खुल्ला सदस्यका लागि ३० जना महिलाले उम्मेदवारी दिएका थिए।
त्यस्तै खुल्ला पुरुष सदस्यमा ३५ जना निर्वाचित हुने व्यवस्था रहेकोमा दुई नेवार, दुई थारु र एक शेर्पा एक शेर्पा र एक तामाङ (दुवै जनाले ‘लामा’ पदलाई आफ्नो थरको रूपमा लेख्ने गर्छन्। त्यसो त खाई 'लामा' कि, पढी 'लामा' ? भनी आजभोलि प्रश्न गर्ने प्रचलन पनि बढ्दै छ । किनभने, पछिल्लो समय तामाङ जातिका विभिन्न थरका मान्छेहरूले आफू अलि पढालेखा भएपछि र धन-सम्पत्ति कमाएर धनी बन्दै गएपछि ‘लामा’ लेख्न थालेका छन्।) गरी ६जना मात्रै आदिवासी जनजातिका नेताहरू नेपाली काँग्रेसको केन्द्रीय सदस्यमा निर्वाचित हुन सकेका छन् भने दलित र मुस्लिम त एक-एक जना पन निर्वाचित हुन सकेनन्।
हुन पनि ३५ जना खुल्ला केन्द्रीय सदस्य निर्वाचित हुनका लागि नेपाली काङ्ग्रेसबाट ९९ जनाले उम्मेदवारी दिएका थिए । त्यसमध्ये ७ जना आदिवासी जनजाति मूलका मान्छेहरू मात्रै उम्मेदवारी दिएका थिए । त्यस्तै नेपाली काँग्रेसको खुल्ला केन्द्रीय सदस्यमा महिला पनि शून्य नै निर्वाचित भए । यसले गर्दा जुनसुकै राजनैतिक दलमा पनि अझै केही दशक पुरुषहरू नै त्यसमा पनि आर्य खस समूहकै वर्चस्व रहने ऐना जत्तिकै छर्लङ्ग देखाएको छ।
त्यसो भए तापनि नेपाली काँग्रेसको १४ औँ महाधिवेशनबाट निर्वाचित भएर आएको १३ जनाको जुन नयाँ पदाधिकारीको टिम आएको छ, त्यसलाई भने हामीले धेरै हदसम्म ‘समावेशी नै मान्न सकिन्छ !’ यसो भनी रहँदा देशको सम्पूर्ण जनसङ्ख्यामा लगभग ५१ प्रतिशत जनसङ्ख्या रहेको र, ३३ प्रतिशत कानुनले नै आरक्षण गरेको वा भनौँ तोकेको महिला कोटामा भने जम्मा एक जना महिला मात्रै निर्वाचित हुनुलाई भने समावेशी मात्रै भन्न सकिन्छ, पूर्ण समानुपातिक भन्न कदापि सकिँदैन ।
हुन पनि जोसुकैले जेसुकै भने तापनि नेपालको सन्दर्भमा व्यवहारमा ‘समावेशीकरण, समानुपातिक समावेशीकरण र नेपालको सम्पूर्ण जनसङ्ख्याको आधारमा समानुपातिक समावेशीकरण’को नीति अनेक कारणहरूले गर्दा तत्कालै लागू हुन नसक्ने अवस्था रहेको छ । यो कुरो हामीले खुल्ला हृदयले स्वीकार गर्नै पर्छ । किनभने, यो कुरो नेपालमा रहेका कतिपय जातीय, भाषिक, धार्मिक, अल्पसङ्ख्यकलगायत अन्य सामाजिक सङ्घ-संस्थामा पनि लागू हुन नसकेको स्थिति रहेको साँचो हो । त्यसैले गर्दा हामीले मुखले बोलेर वा हातले लेखेर जति नै ठुलो स्वरले भने तापनि वा भँगेरे अक्षरको शीर्षक राखेर लेखे तापनि ‘समावेशीकरण, समानुपातिक समावेशीकरण र अझ नेपालको सम्पूर्ण जनसङ्ख्याको आधारमा समानुपातिक समावेशीकरणको नीति लागू गर वा भनौँ लागू गरौँ !’ भन्दा पनि सही मानेमा सो नीति लागू हुन सकेको छैन । यसरी हेर्दा अनेक कारणले गर्दा तत्कालै जनसङ्ख्याको आधारमा पूर्ण समानुपातिक, समानुपातिक र समावेशीकरणको नीति व्यवहारमा लागू हुन सक्ने स्थिति समेत छैन, मुखले ‘समावेशीकरण, समानुपातिक समावेशीकरण र नेपालको सम्पूर्ण जनसङ्ख्याको आधारमा समानुपातिक समावेशीकरण !’ चाहिन्छ भन्नु फरक कुरो हो ।
हाम्रो देशको वास्तविक अवस्था वा भनौँ चित्र कस्तो छ भने, साँच्चै नेपालका सबै जातजाति, भाषाभाषी, धार्मिक समूह, अल्पसङ्ख्यक, लिङ्ग, वर्ग, क्षेत्र, भिन्न क्षमता भएका, तेस्रो लिङ्गी आदिलाई अहिलेदेखि हरेक क्षेत्रमा आरक्षण वा कोटा दिएर समावेश गर्छु भने तापनि राजनैतिक दल र सरकारले उनीहरूले ‘योग्य, सक्षम र क्षमता भएका !’ उम्मेदवार भेटाउन सक्दैनन्, यो कुरो वास्तविक हो, साँचो हो । त्यस्तै कतिपय अवस्थामा त त्यस्ता समूह, वर्ग वा...मा उम्मेदवार नै पनि भेटाउन नसक्ने अवस्था रहेको पनि साँचो र यथार्थ नै हो । तापनि सरकार र राजनैतिक दलहरूले नेपालका कतिपय जातजाति, भाषाभाषी, धार्मिक समूह, अल्पसङ्ख्यक, लिङ्ग, वर्ग, क्षेत्र, भिन्न क्षमता भएका, तेस्रो लिङ्गी आदिलाई आरक्षण वा कोटा दिएर मात्रै हुन्छ ? उनीहरूमा ‘योग्यता, सक्षमता र अनुभव भएका मान्छे खोइ त ?!’ उम्मेदवार नै भेटाउन सकिँदैन, अनि कसरी...?। भन्ने भन्दा पनि अबका दिनमा नेपाल सरकार र नेपालका राजनैतिक दलहरूले ‘सकारात्मक विभेदको नीति’ लिएर भए पनि माथि उल्लेख गरिएका अधिकांश जातजाति भाषाभाषी, धर्म, लिङ्ग, वर्ग, क्षेत्र, भिन्न क्षमता भएका, तेस्रो लिङ्गी आदिलाई हरेक क्षेत्रमा सकेसम्म र भेटेसम्म सबै वर्ग, समूह, धर्म, जातजाति भाषाभाषीलाई सकेसम्म आरक्षण दिने, समावेशीकरण गर्दै लैजाने नीति पो लिने हो कि ? भन्छु, म आफू त के जान्नु र !? तर, अब यस सम्बन्धमा सम्बन्धित विषयका विषय विज्ञ अर्थात् ज्ञाताहरूले ढिला गर्नु हुँदैन ।
जे भए तापनि गत मङ्सिर २४ गतेदेखि २७ सम्म काठमाण्डौमा सम्पन्न नेपाली काँग्रेसको १४ औँ राष्ट्रिय महाधिवेशनले नेपाली काँग्रेसमा निर्वाचित भएका १३ जनाको जुन पदाधिकारीको टिम छ, सो टिम अन्य राजनैतिक दलहरूमा हेरेर धेरै नै समावेशी रहेको छ । यसरी हेर्दा आफ्नो दलभित्रको गुट वा समूह नहेरेर उम्मेदवारको क्षमता, उमेर समूह, जातजाति वर्ग आदि हेरेर पदाधिकारीमा भोट हाल्ने नेपाली काँग्रेसका महाधिवेशन प्रतिनिधिहरूलाई धन्यवाद दिनै पर्छ । यसो हुन सक्नुमा नेपाली काँग्रेस पार्टी अरू राजनैतिक दलहरू हेरेर ‘डेमोक्रयाटिक !’ भएकोले गर्दा पनि हुन सक्छ । किनभने, हरेक राजनैतिक दलको महाधिवेशन आउने हल्ला सुरु हुनासाथ नेपालका राजनैतिक दलहरू कति समावेशी छ ?, कति समानुपातिक समावेशी छ ? भन्ने प्रश्नले पनि महत्त्व राख्दै आउन थालेको छ । त्यस्तै नेपालको राजनीति र राजनीतिक दलमा कुन-कुन जातजाति, समूह, वर्ग, धर्म, भाषाभाषी, उमेर समूहका मानिस प्रमुख छन् ? अर्थात् अध्यक्ष, सभापति वा महासचिव छन् ? भन्नेले पनि ठुलो अर्थ राख्न थालेको देखिन्छ । आगामी दिनमा यस्ता कुराले अरू महत्त्व र अर्थ राख्ने देखिन्छ।
अझ कुनै पनि राजनैतिक दलको प्रमुख आफ्नो भए जातजाति, समुदाय, भाषाभाषी, धार्मिक समूह, वर्ग, क्षेत्र, लिङ्गको भए धेरै राम्रो मान्ने, अपनत्व महसुस गर्ने नभए कम्तीमा पनि केन्द्रीय कार्य समितिमा कुन कुन जातजाति, समुदाय, भाषाभाषी, धार्मिक समूह, वर्ग, क्षेत्र, लिङ्ग आदिको सहभागिता रहेको छ ? सो समेत हेर्न थालिएको छ । किनकि, यसो गर्दा (सबैलाई समेट्दा) सबैले आ-आफ्नो जातजाति, भाषाभाषी, समुदाय, धार्मिक समूह, वर्ग, क्षेत्र, लिङ्ग आदिलाई समेटेको महसुस गर्छन् ।
नेपाली काँग्रेसमा १३ जना निर्वाचित पदाधिकारीमध्ये सभापतिसमेत ९ आर्य खस समूहका छन् । त्यसमा दलित र मुसलमान छुटाउँदा ७ जना आर्य खस समूहका छन् । अझ त्यसलाई पनि छुट्याएर जात समूहमा विभाजन गर्दा सभापति र एक सहमहामन्त्री (दुई जना) ठकुरी, उपसभापति र महामन्त्री गरेर (दुई जना) क्षेत्री, महामन्त्री र सहमहामन्त्री दुई गरेर (तीन जना) बाहुन, उपसभापति र सहमहामन्त्री एक-एक जना आदिवासी जनजाति, एक मधेसी, एक दलित, एक पिछडिएको क्षेत्र, एक मुसलमान, एक थारु र एक आर्य खस समूह (नेपालमा आर्य खस समूहलाई किन आरक्षण चाहिने हो ? कसैसँग अतिषय अनुराग र द्वेष नराखीकन बहस र छलफल गर्नुपर्ने देखिन्छ ।) गरेर समावेशी (समानुपातिक समावेशी नभए तापनि) टिम आएको त्यस्ता उमेर समूह हेर्दा पनि १० जना पदाधिकारीहरू ६० वर्षभन्दा कम उमेरका रहेका छन् । निश्चय नै हालै नेपाली काँग्रेसको १४ औँ महाधिवेशनबाट पदाधिकारीमा चुनिएर आएको यो उमेर समूहले मान्छेहरूलाई केही न केही प्रभाव पार्न सक्ने देखिन्छ ।
सम्पर्क : ९८४९९८५९९७, ९८६२४३६०४९
ninamkirat123@gmail.com
