 (13)_1727965004.gif)
नेपाल सरकारले हरेक १०-१० वर्षमा राष्ट्रिय जनगणना गर्ने गरेको छ । वि.सं २०७८ मा १२ औँ राष्ट्रिय जनगणना हुँदैछ । त्यसो त जनगणना र कुलुङ जातिका सम्बन्धमा भन्नु पर्दा विसं २०६८ को ११ औँ राष्ट्रिय जनगणनामै कुलुङ जातिको जनसङ्ख्याको अलग्गै तथ्याङ्क आएको छ ।
यसरी हेर्दा वि.सं २०६८ को ११ औँ राष्ट्रिय जनगणनाको तथ्यांक अनुसार कुलुङ जातिको जनसङ्ख्या २८ हजार ६१३ आएको छ भने कुलुङ मातृभाषा वक्ता सङ्ख्या भने जनसंख्याभन्दा ५ हजार बढी अर्थात् ३३ हजार १७० आएको छ । वास्तवमा सोही आधारमा नै केन्द्रीय तथ्याङ्क विभाग ले आगामी १२ औँ राष्ट्रिय जनगणनामा पनि कुलुङ जातिका लागि अलग्गै जातिगत र भाषागत कोड उपलब्ध गराएको छ ।
तथ्याङ्क विभागले १२ औँ जनगणनाका लागि कुलुङ जातिलाई उपलब्ध गराएको ‘जातिगत कोड-६२’ रहेको छ भने, कुलुङ 'मातृभाषागत कोड-२९' रहेको छ ।
स्मरण रहोस्, वास्तविकता नबुझेर कुलुङ-कुलुङ बीचमै पनि ‘कुलुङ’ मात्रै होइन, कुलुङ ‘राई !’ लेखौं/लेखाऊँ भन्ने भ्रम पर्न सक्छन् । तर, 'कुलुङ' मात्रै नलेखेर, कुलुङ ‘राई !’ लेख्दा ‘कुलुङ’ जातिको जनसङ्ख्या फेरि पनि ‘राई !’ जातिमा गाभिन जान्छ । त्यही भएर हामीले आगामी १२ औँ राष्ट्रिय जनगणनामा कुलुङ मात्रै नलेखेर कुलुङ ‘राई !’ लेख्दा कुलुङको जनसङ्ख्या विसं २०६८ को जनगणनामा जस्तै फेरि पनि राई जातिमा गाभिएर कुलुङको जनसङ्ख्या कम आउँछ । त्यसैले हामीले विसं २०६८ मा जस्तो कुलुङ ‘राई !’ लेखेर हाम्रो असली कुलुङ जातीय स्वपहिचान मास्ने र हाम्रो वास्तविक जनसङ्ख्या घटाउने काम यो पटक नगरौँ !
खासमा विसं २०६८ को ११ औँ राष्ट्रिय जनगणनामा पनि सोझा-सीधा कुलुङहरुलाई जबरजस्ती कुलुङ ‘राई !’ लेखाइयो ! यसरी कुलुङ जातिको वास्तविक जनसङ्ख्या ११ औँ राष्ट्रिय जनगणनाको तथ्याङ्कमा आउन दिइएन । विसं २०६८ को ११ औँ राष्ट्रिय जनगणनाको तथ्याङ्क आउने वेलामा कुलुङ जातिको अलग्गै तथ्याङ्क प्रकाशित नगर्न केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागलाई समेत वाधा र दबाब दिने ‘राई !’ याक्खा हो । तर, अब उनीहरूको पनि केही जोर-जुलुम ! नचल्ने भो भन्ने त कुलुङ जातिले पाएको जातिगत ‘कोड–६२’ र भाषागत ‘कोड-२९’ ले प्रमाणित गरेको छ । यसले धेरथोर त्यस्तै हो, १२ औँ राष्ट्रिय जनगणनामा पनि कुलुङ जातिको जनसङ्ख्या र भाषागत तथ्याङ्क आउने पक्का भयो । त्यसैले कुलुङ जातिको वास्तविक जनसङ्ख्या र भाषा वक्ता सङ्ख्या देखाउनका लागि पनि आगामी १२ औँ राष्ट्रिय जनगणनामा कुलुङ लेख्न/लेखाउन लागि परौं ।
अर्को भनेको हामी कुलुङ जातिका अगुवाहरूले विगत ‘२१/२२ वर्षदेखि गर्दै आएको संघर्षको मीठो फल पनि हुनेछ ‘-विसं २०७८ मा हुने १२ औँ राष्ट्रिय जनगणनामा आउने कुलुङ जातिको जनसङ्ख्या र भाषा वक्ता सङ्ख्या ।’ अझ महत्त्वपूर्ण कुरो बाँकी नै रहेको छ । त्यो हो ‘-कुुलुङ जाति पनि आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान ऐन-२०५८ को दफा २ (क) अनुसार आदिवासी जनजाति सूचीमा सूचीकृत हुनुपर्ने ।’ किनभने, हामी कुलुङ जातिले जत्ति ठुलो स्वरमा ‘कुलुङ राई !’ होइन, कुलुङ जाति पनि नेपालका अन्य जात वा जातिसरह अलग्गै र स्वतन्त्र जातीय स्वपहिचान भएको जाति हो ।’ भनी लेखे तापनि, बोले तापनि आदिवासी जनजाति सूचीमा सूचीकृत नभएसम्म कुलुङ अलग्गै जाति हो भनेर कसैले पनि भन्दैनन् !
खासमा हिजोसम्म कुलुङ ‘राई !’ भनी चिनिएका कुलुङहरु आज किन कुलुङहरु ‘राई !’ होइन भन्दैछन् ? स्वाभाविक रूपमा प्रश्न उठ्छ नै । जस्तो नेपालको हालसम्मको जातीय बनोटको आधारमा उदाहरण प्रस्तुत गर्नु पर्दा मगर नेपालको एउटा जाति मानिन्छ । अनि जसरी मगरभित्र थापा, राना, आले, रखाल, मास्की, पुन, तिलिजा आदि थरहरू हुन्छन्, त्यसरी नै कुलुङ भनेको पनि मगर भने जस्तै जाति हो भने कुलुङको पनि मगरभित्र विभिन्न थरहरू भए जस्तै थर/उपथरहरु छन् । जस्तै थिम्रा, लोवात्ती, ङोपोचो, तोङेर्बु, होनित्ति, बुक्खो, सोम्फोरु, देउराम, लाम्लछा, ताम्बुछा, तोर्ङो, सैमालुङ, पिदिसै, सूर्वा, राजित्ति, थोप, वारोखु, गोक्तुलु, वालाखाम, वार्सी, तोमोछा, सेकछा, थोमरोस, मान्थेर्बु, मोल्थो, ङोपोचो लगायत २ सय ६० वटाभन्दा बढी कुलुङ जातिभित्र थर/उपथरहरु रहेको छ । हुन पनि कुलुङ जातिको मूल थलो सोलुखुम्बु जिल्लाको उत्तर-पूर्वी क्षेत्र हो । जुन क्षेत्रलाई ‘महाकुलुङ’ अर्थात् ‘ग्रेटर कुलुङ’ भनेर चिनिन्छ ।
त्यस्तै हिजोसम्म ‘राई !’ भनी चिनिएका कुलुङहरु अहिले आएर किन कुलुङ जातिका रूपमा चिनिन चाहन्छन् त भन्दा वास्तवमा ‘राई !’ भनेको ‘राय’ शब्दको अपभ्रंस रुप हो भने ‘राय’ भन्नाले कर्णालीतिर ‘राजा’ भन्ने अर्थ जनाउँथ्यो । तर, नेपालको भगौलिक एकीकरण अघिसम्म एकै रहेको किरात भूमि र किरात महाजातिहरूलाई नेपालको भगौलिक एकीकरणपछि उनीहरूको भूगोल समेत विभाजन गरेर वल्लो किरातका प्रभावशाली र जान्ने-बुझ्ने सुनुवार जातिका अगुवाहरुलाई ‘मुखिया’, माझ किरातका कुलुङ लगायत खम्बुका सन्तानका प्रभावशाली र जान्ने-बुझ्ने अगुवाहरुलाई ‘राई !’ पल्लो किरात/लिम्बुवानका लिम्बु र लाप्चा जातिका अगुवा, प्रभावशाली र जान्ने-बुझ्नेहरुलाई ‘सुब्बा’, त्यस्तै तराईका थारु जतिका प्रभावशाली, अगुवा जो जान्ने-बुझ्नेहरु थिए, उनीहरुलाई ‘चौधरी/चौधराई’ पद वा पगरी दिएर उनीहरुलाई ‘छोटे राजा’सरह मान्ने गरियो । यसरी हेर्दा ‘राई !’ मात्रै नभएर ‘सुब्बा’, ‘मुखिया’, ‘चौधरी/चौधराई’ आदि पनि पद वा पगरी नै हो भन्ने प्रस्ट छ ।
त्यसैले ‘राई !’ पद वा पगरी पाएका खम्बुका सन्तानहरुमध्ये कुलुङ जातिले विगतमा आफ्ना पिता-पूर्खाले पाएको ‘राई !’ पदवी/पगरीलाई त्यागेर आफ्नो वास्तविक जातीय स्वपहिचानले चिनिनका लागि पनि ‘राई !’ वा कुलुङ ‘राई !’ नलेखेर ‘कुलुङ’ मात्रै लेख्ने/भन्ने निर्णय गरेको हो ।
थप केही जानकारी चाहिएः ९८४९९८५९९७, ९८६२४३६०४९
