गत मङ्सिर २३ गते प्रभाव दैनिकमा राजुकुमार ‘राई !’ ज्यु, को ‘राई !’बारेको लेख पढ्न पाइयो । उक्त लेख २२, मङ्सिर २०७७ को मितिमा बाह्रखरी अनलाइनमा पनि प्रकाशित भएको छ । जे होस्, तपाई/हजुर यसबारेमा भ्रममा नपर्नु होस् । किनभने, ‘राई’ नेपालको कुनै जात वा जाति नभएर नेपालको भौगोलिक एकीकरणपछि एकै रहेका पूर्वका किरातीहरुलाई उनीहरूको भूगोलसमेत फुटाएर जस्तै मुखिया, राई, देवान र सुब्बा दिइएको प्रस्टै छ । वल्लो किरातका सुनुवारलाई ‘मुखिया’, माझ किरातका कुलुङ, बान्तवा लगायत खम्बुका सन्तानलाई ‘राई’ र पल्लो किरात (लिम्बुवान) का लिम्बु र लाप्चालाई ‘सुब्बा’ पदवी/पगरी दिइएको हो । प्रस्ट कुरो यस्तो हो है, राजा नभएको वर्तमान नेपालका राजुकुमार राई ज्यु !
तापनि सुरुमा विसं २०४६ को राजनैतिक परिवर्तनपछि संस्था दर्ता ऐन-२०३४ अन्तर्गत कथित राई जातिको नाममा ‘राई यायोक्खा नामक एनजिओ दर्ता भएपछि कथित राई जातिको नाममा यायोक्खाका हर्ताकर्ताहरूले बान्तवा जातिको भाषा र चाम्लिङ जातिको संस्कार, संस्कृति (जस्तै साकेला) अन्य सबै खम्बुका सन्तानहरू (कुलुङ, बाहिङ लगायत) लाई जबरजस्ती लादियो/लाद्न खोजियो । त्यसपछि कुलुङ समुदायका अगुवाहरूले विसं २०४८/०४९ मै यायोक्खालाई बाइबाई गरेको हो । बिस्तारै वास्तविकता बुझ्दै गएपछि खम्बुका अरू सन्तानहरूले पनि यायोक्खा छाड्दै गए । तर, आफ्नो इतिहास र पिता-पूर्खाबारे प्रस्ट नभएका र, आफ्नो मातृभाषा, संस्कार, संस्कृति, भेसभुसा, चालचलन, रहनसहन, परम्परागत कानुन, हामी भन्ने भावना आदि थाहा नभएका वा मतलब नगर्नेहरू केही राई भनिनेहरूले अझै पनि यायोक्खा नामक एनजिओको भाषिक सम्बद्धता ! लिएर बसेका छन्, कुरो यस्तो हो है, राजा नभएको वर्तमान नेपालका राजुकुमार राई ज्यु ! फेरि स्मरणीय कुरो के छ भने, यायोक्खा कुनै ‘राई !’ को भाषा नभएर बान्तवा जातिको भाषा हो भने, राईको साकेला (पहिले पहिले चण्डी भन्थे) नाच भनेर वर्षमा दुई चोटि उफ्रीपाफ्री गर्ने गर्छन्, त्यो नाच पनि कुनै ‘राई !’ को नभएर चाम्लिङ जातिको हो । यसरी हेर्दा कथित राई !’ जातिको नाममा खुलेको राई यायोक्खा नामक एनजिओका हर्ताकर्ता राई सर/राईनी म्याडमहरूले असलीयता खम्बुका सन्तानहरूलाई विगतदेखि नै ‘घ्यु बुढो’, ‘घ्यु ढुंग्रो’ वा भनौँ ‘दुहुनो गाई/भैँसी !’ बनाई रहेका छन् ।
तर, पनि तपाईँहरूको भनाइअनुसार ‘राई !’ जात वा जाति नै हो भने, त्यो वेला हामी जस्ता सर्वसाधारण जनता अथवा रैती वा ढाक्रे र, अहिलेको भाषामा जनता भनिनेहरूले आफ्नो नामको पछाडि ‘राई’, ‘सुब्बा’, ‘मुखिया’, ‘देवान’, ‘चौधराई’ लेख्दा असली ‘राई’, ‘सुब्बा’, ‘मुखिया’, ‘देवान’, ‘चौधराई’हरुले “तैँले नपाएको ‘राई’, ‘सुब्बा’, ‘मुखिया’, ‘देवान’, ‘चौधराईहरुले’ किन .... लेखिस् ? ... भनेर किन आफ्ना रैतीहरूलाई, असली राई लगायतहरुले नगद लगायत आर्थिक जरिवानाहरू गर्ने र ठिँगुरोमा हाल्ने गर्थे ? एक पटक तपाई/हजुरले नै ‘राई’, ‘सुब्बा’, ‘मुखिया’, ‘देवान’, ‘चौधराई’/चौधरी लेख्छन्, मीर सुब्बा, काजी, चौतरीया, उमराव, बैठके, हुक्के, बिचारी, डिट्ठा, थरी, मुन्सी, कारोबारी, लेखनदास, प्रधानमन्त्री, सिपाही, पियोन वा पिउन, कार्यालय सहयोगी, कुचीकार, उपप्रधानमन्त्री, मन्त्री, राज्यमन्त्री, सहायक मन्त्री, प्रधानन्यायाधीश, न्यायाधीश, वकिल, प्रहरी महानिरीक्षक, प्रधानसेनापति, के हो ? सोधखोज गर्ने कष्ट गरे वेस्ट हुन्थ्यो कि ?
त्यसैले अबदेखि राईवादीहरूले ‘राई !’ जातै हो भनी वकालत गर्दा ‘राई !’ को वंश को हो ? राईको ऐतिहासिक भूमि कहाँ हो ?, राईको इतिहास कति लामो छ ?, राई लेख्दा रैती वा ढाक्रेहरूलाई असली राई अर्थात् जिम्मावाल वा तालुकदार भनिने राईहरूले किन कारबाही गर्थे ? त्यस्तै राईको मौलिक भेषभुषा के हो ?, राईको मातृभाषा कुन हो ? राईको मातृभाषा कस्तो हुन्छ ? राईको रहनसहन, रीतिथिति, चालचलन, परम्परागत कानुन आदि के हो ? तथ्य, सबुद, प्रमाणसहित देखाउनुहोस्, राईको भनेर कुलुङको, ... को, ... को भेषभुषा, भाषा, संस्कार, संस्कृति, रहनसहन आदि देखाउनु होला । नत्र भने जानेर वा नजानेर आफ्नो असली जातीय स्वपहिचान गुमाउने भनेको फेरि पनि तपाईँहरू नै हो । त्यसपछि तपाईँहरूको छोरा, नातिकै पालामा त नभनौँ, तर पनाति, जनाति, खनाति, ..., ..., पालामा अवश्य पनि तपाई हाम्रो सन्ततिले धिक्कार्ने छन् । अहिले त तपाईँहरू जस्ता मान्छेहरू जानेर वा नजानेर कथित राई ! भन्दै/लेख्दै हिँड्दा ‘राई !’ यायोक्खा नामक एनजिओका हर्ताकर्ता राई सर/राईनी म्याडमहरूका लागि खुदो पल्टेको छ ।
तर, तपाईँहरू जानेर वा नजानेर कहिलेसम्म कथित राई जातिको नाममा खुलेको राई यायोक्खा नामक एनजिओका हर्ताकर्ताहरूको ! यायोक्खाका हर्ताकर्ता राई सर/राईनी म्याडमहरूको ‘घ्यु बुढो’, ‘घ्यु ढुंग्रो’ वा ‘दुहुनो भैँसी !’ भई रहनु हुन्छ ? कि कसो हौ राईवादी सर/म्याडमहरू ? वास्तवमा हाम्रो असली पहिचान ‘राई !’ नै हो त ? यस विषमा ‘कसैसँग अतिशय अनुराग र कसैसँग अतिशय द्वेष नराखीकन अझै पनि बहस र छलफल गर्ने हो कि ? किनभने, यदि ‘राई !’ नेपालको कुनै जात वा जाति नै हुन्थ्यो भने, त्यो वेला ‘रैती’ अर्थात् ‘ढाक्रे’ भनिने सर्वसाधारण जनताहरूले आफ्नो नामको पछाडि ‘राई’ लेख्न खोज्दा वा लेख्दा असली अर्थात् तालुकदार वा भनौँ जिम्मावालहरुले किन ‘तैँले नपाएको राई किन र कसरी लेखिस्, ?’ भनेर कारबाही गर्थै ? यस बारेमा थप जान्न चाहनेहरुले खास गरी ‘किराबी’कै नेतृत्वले पहल गरेर काठमाण्डौ लगायत नेपालको सुविधा सम्पन्न सहर-बजारमा उपलब्ध त्यो वेलाका असली ‘राई !’का (नोटः असली ‘राई !’ किन भनियो भने माथि असलीबारे लेखिएकै छ) जेठो छोरोहरुलाई भेला गराएरै सोधखोज गर्दा अझ राम्रो र प्रष्ट हुने देखिन्छ । अथवा ‘राई नेपालको कुनै जात वा जाति नभएर पदवी वा पगरी अथवा तालुकदार वा भनौँ जिम्मावाल नै भए तापनि अब हामी जात वा जाति मान्छौं !’ भनेर सार्वजनिक रुपमा घोषणा गरेर आ-आफ्नो समुदायदाई जानकारी गराएर जाँदा अझ राम्रो होला कि ?
स्मरण रहोस्, त्यो वेला ‘रैती’ अर्थात् ‘ढाक्रे’ भनिने आम सर्वसाधारण जनताहरूले विसं २०२१ सालमा आएको भूमिसधार ऐन विसं २०२८/०२९/०३०/०३१/०३२/०३३/०३४ तिर (पछिल्लोपटक संखुवासभा जिल्लामा विसं २०५१ म भूमिसधार लागू भएको भनी दूर्गामणि देवानले बताएका छन् । उनी स्वयम् आफ्नो असली ‘राई !’ बाबुको मृत्युपछि विसं २०४५ मा ‘राई !’ भएका थिए ।) गाउँ-गाउँमा, टोल–टोलमा लागू भएपछि मात्रै आफ्नो नामको पछाडि ‘राई !’ लेख्न पाएका थिए/हुन् ।
अझ यो पंक्तिकारलाई भोजपुर जिल्ला घर भएका डा. शिवकुमार राई जो वि.सं २०६४ पछि बनेको तत्कालीन माओवादी सरकारको कार्यकालमा राष्ट्रिय योजना आयोगको सदस्य पनि भएका थिए, ले सन् २००७ को विश्व आदिवासी दशकको अवसरमा काठमाण्डौको मल्ल होटेलमा भएको कार्यक्रममा ‘भाइ, तपाईँले साह्रै राम्रो प्रश्न उठाउनुभो, वास्तवमा मेरो असली अर्थात् तालुकदार वा भनौँ जिम्मावाल/असली ‘राई !’ बाबु/बुबाले यो ‘रैती’/‘ढाक्रे’हरुलाई कहाँ ‘राई !’ राई लेख्न दिन्छु ! म पो ‘राई !’ हँ, यिनीहरु कसरी ‘राई !’ भनी अड्डी कसेपछि के गर्ने त, के लेख्ने त ? भनी ५/६ दिसम्म पञ्च-भलाद्मीहरुको भेला नै बस्नु परेको थियो अरे । अन्ततः भूमिसार ऐन लागू भएसँगै ती असली ‘राई !’ को पद पनि गयो, ‘राई !’ भएवापत गरेको ‘राईँ-दाई !’ पनि सकियो ! राईवाला कमरेडहरु, ‘राई !’का बारेमा वास्तविक कुरो यस्तो छ, ।
यसरी धेरैपछि ‘राई !’, ‘सुब्बा’, ‘मुखिया’ र ‘देवान’करण गरिएका अर्थात् ‘करण !’ मा परेका किरातीहरुमा सबैभन्दा बढी खम्बुका सन्तानहरू देखिन्छ । जस्तै आठपहरिया, कुलुङ, खालिङ, चाम्लिङ, जेरो/जेरोङ, तिलुङ, नाछिरिङ, बान्तवा, बाहिङ, मेवाहाङ, याम्फु, पुमा, कोयु, लोहोरुङ, साम्पाङ, आदि छन् । हुन त हाल आएर मेत्नाहाङका सन्तान लिम्बुले आफ्नो जात ‘सुब्बा’ हो भनी लेख्न छाडीसके । त्यस्तै लाङलेवाका सन्तान कोईँच (सुनुवार) ले पनि आफ्नो जात ‘मुखिया’ हो भनी लेख्न छाडीसके । उता मेवाहाङका सन्तान याक्खाले पनि आफ्नो जात ‘देवान’ वा ‘जिमी’ हो भनी लेख्न छाडीसके । यसरी होर्दा सबैभन्दा धेरै ‘करण !’ मा खम्बुका सन्तानहरू त्यसमा बान्तवा जाति परेको देखिन्छ । जस्तो कि विसं २०६८ को जनगणनाअनुसार, बान्तवा जातिको जनसंख्या ४ हजार ६०४ जना रहेको छ । त्यस्तै चाम्लिङ जातिको जनसंख्या ६ हजार ६६८ जना रहेको छ । तर, भाषा वक्ता संख्या भने, बान्तावाको १ लाख ३२ हजार ५८३ जना छ भने चाम्लिङको भाषा वक्ता संख्या ७६ हजार ८०० जना रहेको छ । (स्रोतः ‘केतवि स्टाटिकल पकेट बुक अफ नेपाल २०१४ ।’) बान्तवा र चाम्लिङको जनसंख्या र भाषा वक्ता संख्यामा त्यत्रो फरक कसरी भयो ? कि बान्तवा र चाम्लिङको भाषा नेपाल अन्य जातजाति जस्तै बाहुन क्षेत्री, कामी, दमाई, सार्की, मगर, लिम्बु, गुरुङ, माझी, राउटे, राजी, थामी, हायु, कुसुन्डा, धिमाल, सतार, राजवंशी, गनगाई, ..., ..., ले पनि बोल्छन् ? राई जातिवाला राई सर/राईनी म्याडमहरू, प्रश्न त गम्भीर पो छ है !
खास गरी आदिवासी जनजाति सूचीमा सूचीकृत नभएसम्म राज्य र नेपालकै अन्य आदिवासी जनजातिहरुले पनि नचिन्ने भएकाले गर्दा आदिवासी जनजाति सूचीका लागि पनि जनस्तरमा व्यापक रुपमा चेतनाको विकास र प्रचारप्रसार गर्ने काम भयो । साथै विभिन्न राजनैतिक दल र तिनका नेताहरुसँग भेटघाट र लबिङ गर्ने, साथै उनीहरुमा मार्फत आफ्नो माग सम्बोधन गर्न अनुरोध गर्ने कामहरु भए । फलतः विसं २०६८ को ११ औं राष्ट्रिय जनगणनामा कुलुङ जातिको जनसंख्या २८ हजार ६१३ र कुलुङ भाषा वक्ता संख्या ३३ हजार १७० रहेको छ ।
अब लागौं कुलुङ जातिका बारेमा हल्का जानकारी लिनेतर्फ। कुलुङ जातिको मूल थलो सोलुखुम्बु जिल्लाको उत्तर-पुर्वी क्षेत्रको बुङ, छेस्खाम, गुदेल, सोताङ, पावै आदि गाविसका विभिन्न स्थानहरु (हाल महाकुलुङ र सोताङ गाउँपालिका) हुन् भने यी ठाउँलाई कुलुङहरु आफ्नो मातृभाषामा “मा कूलू” भन्छन् । त्यस्तै कतिपय विदेशी लेखक तथा अन्वेषकहरु र नेपालका अन्य जातिले यो क्षेत्रलाई ‘महाकुलुङ’ (ग्रेटर कुलुङ) भनेर चिन्दछन् ।
कुलुङको बाक्लो बसोवास सोलुखुम्बुको महाकुलुङ क्षेत्रबाहेक संखुवासभा, भोजपुर, सुनसरी, ईलाम, झापा, सुनसरी, मोरङ र भारतको दार्जीलिङ, सिक्किम लगायतका ठाउँहरुमा छ भने नेपालको तेह्रथुम, चितवन, धनकुटा, ताप्लेजुङ, पाँचथर, उदयपुर, सिराहा, कास्की, खोटाङ, काठमाण्डौ, ललितपुर, भक्तपुर, मुस्ताङ, धनुषा लगायत लगभग २३/२४ जिल्लामा रहेको छ । त्यसैले हामी कुलुङ जातिले विसं २०६८ को जातिमा कुलुङ लेखाएको हो भने आगामी जनगणना (वि.सं २०७८) मा पनि जात वा जाति के हो ? भन्नेमा जातिमा कुलुङ र थर के हो, कुन हो ? भन्ने महलमा गणकलाई लोवात्ती, देउराम, थिम्रा, रुखुपो, ङोपोचो, तोङेर्बु, होनित्ति, बुक्खो, सोम्फोरु, कुबीत्ती, लाम्लछा, ताम्बुछा, तोर्ङो, सैमालुङ, पिदिसै, सूर्वा, राजित्ति, थोप, वारोखु, गोक्तुलु, वालाखाम, बार्सी, तोमोछा, सेकछा, थोमरोस, लेख्दै छौं लगाउँदै छौं ।
हामी कुलुङहरु त आगामी जनगणनामा यसो पो गर्दैछौं त, राजा नभएको वर्तमान नेपालका राजकुमार ‘राई !’ ज्यु !
फोन : ९८४९९८५९९७, ९८६२४३६०४९ , Email : ninamkirat123@gmail.com
