नयाँ वर्षको आगमन सँगै तराइमा सिरुवा पर्व सुरु

इनरुवा : नेपालको तराई क्षेत्रमा बसोबास गर्ने आदिवासी जनजातिहरूको नयाँ वर्ष आगमन सँगै सिरुवा पर्व सुरु भएको छ ।

तराई मधेस क्षेत्रमा बसोबास गर्ने थारु, राजवंशी, गनगाई, ताजपुरीया, माझी लगायतका आदिवासी जनजातिहरूको नयाँ वर्ष सुरुवात सँगै आ–आफ्नो जातीय संस्कृति अनुसार सिरुवापर्व मनाउने गर्दछन् ।

आदिवासी जनजाति मध्ये विशेष गरी पूर्वी नेपाल झापा, मोरङ, सुनसरी, सप्तरी, उदयपुर लगायतका क्षेत्रमा बसोबास गर्ने थारु समुदायले नयाँ वर्षको खुसीयालीमा विशेष रूपले सिरुवा पर्व मनाइने गर्दछन् ।

तस्बिर : राजेन्द्र पोखरेलको फेसबुकबाट

सिरुवा पर्वको शाब्दिक अर्थ हुन्छ –शीर्षस्थान अर्थात् वर्षको सबै भन्दा पहिलो पर्व हो । यो सिरुवा पर्व वर्षको सबै भन्दा पहिले आउने हुँनाले थारु भाषामा सिरुवा पर्व अर्थात् वर्ष भनिएको हो ।

थारु समुदायका अगुवाहरूको भनाई अनुसार ‘फगुवा उसारे आ सिरुवा पसारे’ भन्ने उखान प्रचलित रहेको छ जसको अर्थ हुन्छ पर्वहरूको सुरुवात नै सिरुवा पर्वबाट हुन्छ भने यसको अन्त्य फगुवा अर्थात् फागु होली पछि हुन्छ ।

सिरुवा पर्व नयाँ वर्ष अर्थात् वैशाखबाट सुरु हुने हुनाले यसलाई बैशाखी अर्थात् बाइस पर्व वा जुर शीतल पर्व पनि भन्ने गरिन्छ । यस पर्व एक भए पनि नाम भने अनेक तथा स्थान अनुसार फरफर छ ।

थारु धर्म संस्कृतिमा गाउँ समुदाय अनुसारको फरक फरक अगुवा वा धामी हुने चलन थियो । सोही बमोजिम सिरुवा पर्वको नायक बिछुधामीले आफ्नो संस्कृति अनुसार ग्राम देवी देवताहरूलाई वर्षको सुरुवात सँगै पूजा गरेर आशीर्वाद लिँदा वर्ष भरी नै घर परिवारमा सुख शान्ति तथा उन्नति प्रगति हुने गर्दथ्यो ।

सिरुवा पर्वमा थारु समुदायका व्यक्तिहरूले आफ्ना बालबच्चाहरूलाई नयाँ नयाँ लुगा किनी दिने विभिन्न ठाउँमा रहेकाहरूले समेत सिरुवा पर्वमा आफ्नो घरमा आई परिवार सँगै बसेर धूमधाम साथ मनाउने गर्दछन् ।

यो सिरुवा वर्षको तयारी १० दिन पहिले देखि नै सुरु गरेको हुन्छ । थारु महिलाहरूले आफ्नो घर आँगन लिपपोत, सफा सुग्घर गर्दछन् । सिरुवाको अघिल्लो दिन अर्थात् चैत मसान्तको दिन सातु र गुँड आफ्नो कुल देवतालाई चढाइन्छ भने थारु समुदाय प्रकृति पूजक भएको हुँदा आँपको टिकला पनि गृह देवी देवतालाई चढाउने गर्दछन् ।

आफ्ना इष्टमित्रहरू सँग एक आपसमा रङ्ग अबिर समेत खेलिन्छ भने बेलुकी पख पुरी, खवौनी, वरी, सोहारी, कचौरी, वरी, वैग्नी सहित अन्य विभिन्न किसिमको तरुवा, भुजुवा परिकारहरु बनाएर परिवारका सदस्य तथा अन्य इष्टमित्रहरुलाई बोलाई खाने खुवाउने चलन रही आएको छ ।

त्यस दिन बनाएका परिकारहरु अर्को दिनका लागि पुग्ने गरी पकाएको हुन्छ “चैत्र के रिनहल बैशाख मै खाई” अर्थात् चैत्रमा बनाइएका परिवार वैशाखमा खाने भन्ने लोकोक्ति बमोजिम सतवानीको दिन बनाइएको परिकारहरु सरुवाका दिन खाने चलन परापुर्वकाल देखि नै थारु समुदायमा चली आएको चलन हो ।

सिरुवा पर्वका दिन बैशाख १ गते बिहानै नित्यकर्म गरी नुहाई शुद्ध भई घरका जेठा व्यक्तिले आफ्नो गृहदेवता, ग्राम देवीदेवता र अन्य इष्ट देवताहरूमा पवित्र चल चढाई सोही जलले अन्य सदस्यहरूलाई पनि टाउको अर्थात् शिरमा हाली थपथपाई आर्सीवाद दिने चलन छ भने सानोले ठुला वा आदरणीय व्यक्तिलाई खुट्टामा चढाई ढोग्ने चलन छ ।

आफ्नो घर तथा ग्रामथानको देवी देवताहरूलाई जल चढाई आशीर्वाद लिँदा वर्ष भरी सुखद रहोस् भन्ने कामना तथा आर्सीवाद लिने चलन रहेको छ । यसै क्रियाकलापलाई नै थारुहरूले आफ्नो भाषामा जुर शीतल भन्ने गर्दछ । यही जुर शीतलका दिन झापा, मोरङमा बसोबास गर्ने राजवंशी समुदायका व्यक्तिहरूले हिलो तथा गोबर छ्यापा–छ्याप गरी जुर शीतल मनाउने प्रचलन रही आएको छ ।

यसरी बैशाख देखि विभिन्न ठाउँहरूमा स्थापित ग्राम देवी देवताहरूको मन्दिरमा धूमधाम साथ मेला लाग्ने गर्दछ । विभिन्न ठाउँमा लागेका मेलाहरू भर्नका लागि परिवारका सदस्यहरू आफन्तहरू, इष्टमित्र छरछिमेक सँग मिली हुल जमात लिएर नयाँ नयाँ लुगा लगाई पहिले बयल गाडामा चढी मेला भर्ने गर्दथे भने अहिले साइकल तथा मोटरसाइकल, सिटी, अटो म्युजिक, कार जिप बसमा मेला भर्ने गर्दछन् ।

थारु बाहुल्यता भएको बस्तीहरूमा विच्छु वा त्यस परिवारका अन्य ऐतिहासिक व्यक्तिहरू सौन, सुब्बई, कारो, मन्नो, शोभा, जिम्दार आदि धामीहरूको पूजाआजा गरिन्छ । यस्ता किसिमको पूजाआजा परापुर्वकाल देखि उनीहरूको कुल वंश एवं श्रेणीका आधारमा गर्ने गरिन्छ । यसरी पछिल्लो समयमा सिरुवा पर्व अन्य समुदायका व्यक्तिहरूले समेत मनाउने गरेको देखिन्छ ।

सिरुवा पर्व गत वर्ष चैत्र ११–२०७६ सालमा विश्व व्यापी रूपमा फैलिएको कोरोना महामारीका कारण पूर्ण रूपले प्रभावित भयो भने यस वर्ष पनि कोरोनाको दोस्रो कहर सुरु भए सँगै स्थानीय प्रशासनले धेरै भिडभाड नगर्ने गरी मेला लाग्न रोक लगाएको छ । मास्क लगाई सामाजिक दुरी कायम गरी सामान्य पुजा आज गर्न भने छुट दिएको अवस्था छ ।

नेपाल सरकारले समेत तराई मधेसमा बसोबास गर्ने आदिवासी जनजातिको सिरुवा पर्वको अवसरमा सङ्घीय सरकार तथा प्रदेश सरकारले समेत बिदा दिएर संस्कृति जर्गेना गर्न सहयोग गरेको छ ।