• तारानाथ दाहाल

आज फागुन ७ गते, नेपालको इतिहासमा एउटा महत्त्वपूर्ण दिन हो-प्रजातन्त्र दिवस । यो दिनले नेपाली जनताको बलिदानी पूर्ण सङ्घर्षको सम्झना गराउँछ, जसले १०४ वर्ष लामो निरङ्कुश राणा शासनको अन्त्य गर्दै लोकतन्त्रको स्थापना गर्‍यो ।

यस विशेष दिनमा, हामीले आफ्नो देशलाई अझ राम्रो र समृद्ध बनाउनको लागि आफ्नो प्रतिबद्धतालाई नवीकरण गर्नुपर्छ। हामीले लोकतन्त्रका मूल्यहरूलाई सम्मान गर्नुपर्छ र सबैको लागि न्याय र समानता सुनिश्चित गर्नुपर्छ । प्रजातन्त्र दिवस मनाउनुको साथै आजको समयमा प्रजातन्त्रले सामना गरिरहेका चुनौतीहरू माथि पनि विचार गर्नु आवश्यक छ ।

हालको चुनौती

सूचना प्रणालीको एउटा महत्त्वपूर्ण आयाम बनेको  सामाजिक सञ्जालमाथिको अनावश्यक नियन्त्रणले पनि सूचनाको इकोसिस्टममा अधिनायकवाद बढाउने र लोकतन्त्रलाई कमजोर बनाउने जोखिम देखिएको छ । नेपालमा अहिले यस्तो खतरा बढ्दै गएको छ ।

सामाजिक सञ्जालमाथि नियन्त्रण गर्ने प्रयास भइरहेका छन् । जस्तै, कठोर साइबर कानुन,  सरकारले साइबर कानुनको नाममा सामाजिक सञ्जालमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई नियन्त्रण गर्ने प्रयास गरेको छ ।

यस्तै सरकारले विभिन्न तरिकाले  सामाजिक सञ्जालमा नागरिकका गतिविधिहरूमाथि निगरानी राख्ने गरेको छ । सामाजिक सञ्जालमा सरकारको आलोचना गर्ने व्यक्तिहरूलाई झूटा मुद्दा लगाएर पक्राउ गर्ने गरिएको छ ।

केही न्यु मिडिया हाउसहरूलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्न विभिन्न ढङ्गले सताइएको छ । जसले गर्दा स्वतन्त्र पत्रकारिता कमजोर भएको छ । यी गतिविधिहरूले देखाउँछ कि नेपालमा सूचनाको इकोसिस्टममा लोकतन्त्रको खतरा बढ्दै गएको छ ।

यदि यो अवस्था जारी रह्यो भने नागरिकको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता कुण्ठित हुनेछ र लोकतन्त्र कमजोर हुनेछ । सामाजिक सञ्जाललाई नियन्त्रण गर्ने प्रयास लोकतन्त्रको लागि खतरा हो । सरकारले नागरिकको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको सम्मान गर्नुपर्छ र सूचनाको इकोसिस्टमलाई लोकतान्त्रिक बनाउनुपर्छ ।

केही प्रमुख चुनौतीहरू

राजनीतिक अस्थिरता : नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता एउटा ठुलो चुनौतीको रूपमा रहेको छ । सरकारहरू बारम्बार परिवर्तन हुने कारणले नीतिहरूको निरन्तरता हुन सक्दैन र विकासको गति अवरुद्ध हुन्छ ।

भ्रष्टाचार : भ्रष्टाचारले देशको विकासलाई कमजोर बनाएको छ । यसले जनताको सरकारप्रतिको विश्वासलाई घटाउँछ र राज्यको स्रोतहरूको दुरुपयोग हुन्छ ।

सामाजिक विभेद : जातीय, धार्मिक, लैङ्गिक र क्षेत्रीय विभेदले समाजमा असमानता बढाएको छ । सबै नागरिकलाई समान अवसर नहुँदा प्रजातन्त्रको आधार कमजोर हुन्छ ।

गरिबी र बेरोजगारी : गरिबी र बेरोजगारीले जनतामा निराशा र असन्तुष्टि बढाएको छ । यसले सामाजिक अशान्ति र अपराधलाई बढवा दिन सक्छ ।

सही सूचनाको अभाव र गलत सूचनाको फैलावट : आम मानिसलाई दिनुपर्ने सूचनाको अभाव एकातिर छ । सरकार र राज्यका निकाय पारदर्शी छैनन् ।अर्कोतिर, गलत सूचनाले जनतालाई सही निर्णय लिनबाट वञ्चित गराएको छ । यसले समाजमा भ्रम र द्वन्द्व सिर्जना गर्न सक्छ ।

बाह्य हस्तक्षेप : बाह्य हस्तक्षेपले देशको सार्वभौमिकता र स्वतन्त्रतालाई खतरामा पार्न सक्छ । प्रजातन्त्रलाई बलियो बनाउनको लागि यस्तो हस्तक्षेपलाई रोक्नु आवश्यक छ ।

यी चुनौतीहरूको सामना गर्नको लागि सबैभन्दा पहिला राजनीतिक दलहरूले आफ्नो आचरणमा सुधार ल्याउनुपर्छ । उनीहरूले जनताको विश्वास जित्नुपर्छ र देशको विकासको लागि एकताबद्ध भएर काम गर्नुपर्छ । त्यसैगरी, नागरिक समाज, मिडिया र आम जनताले पनि प्रजातन्त्रलाई बलियो बनाउनको लागि आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ ।

प्रजातन्त्रलाई बलियो बनाउन र यसका चुनौतीहरूसँग जुध्नको लागि जनसरोकारमुखी, खोजमूलक पत्रकारिता अपरिहार्य छ । तर आजको समयमा नेपाली मिडिया कमजोर अवस्थामा छ, जसले गर्दा प्रजातन्त्रका लागि खतरा पनि बढेको छ । यहाँ केही कारणहरू छन् जसले नेपाली मिडियालाई कमजोर बनाएको छ ।

राजनीतिक हस्तक्षेप : मिडियामाथि राजनीतिक दलहरूको हस्तक्षेप बढ्दो छ । धेरै मिडिया हाउसहरू कुनै न कुनै राजनीतिक दलसँग आबद्ध छन्, जसले गर्दा उनीहरूले स्वतन्त्र रूपमा समाचार सम्प्रेषण गर्न सक्दैनन्।

आर्थिक दबाब : मिडिया हाउसहरू विज्ञापन र अन्य आर्थिक स्रोतहरूको लागि राजनीतिक दलहरू र व्यवसायीहरूमा निर्भर छन् । यसले उनीहरूलाई समाचार सम्प्रेषणमा सम्झौता गर्न बाध्य बनाउँछ ।

पेसागत दक्षताको अभाव : धेरै पत्रकारहरूसँग पर्याप्त तालिम र अनुभवको अभाव छ । उनीहरूले खोजमूलक पत्रकारिता गर्नको लागि आवश्यक सीप र ज्ञानको कमी छ ।

सुरक्षाको अभाव : पत्रकारहरूले आफ्नो कामको क्रममा धम्की र हिंसाको सामना गर्नुपरेको छ । यसले उनीहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा समाचार सम्प्रेषण गर्नबाट रोकेको छ ।

सूचनाको अभाव : सरकार र अन्य निकायहरूले समयमै सूचना उपलब्ध नगराउँदा पत्रकारहरूलाई समाचार सम्प्रेषण गर्न गाह्रो हुन्छ । यी कारणहरूले गर्दा नेपाली मिडियाले जनताको आवाजलाई बुलन्द गर्न र सरकारलाई जबाफदेही बनाउन सकेको छैन ।

यसले प्रजातन्त्रलाई कमजोर बनाएको छ र भ्रष्टाचार, अनियमितता र कुशासनलाई बढवा दिएको छ । मिडियालाई बलियो बनाउनको लागि निम्न कुराहरू गर्नुपर्छ :

मिडियाको स्वतन्त्रता : मिडियालाई राजनीतिक हस्तक्षेप र आर्थिक दबाबबाट मुक्त गर्नुपर्छ ।

पत्रकारहरूको व्यावसायिकता : पत्रकारहरूलाई पर्याप्त तालिम र अनुभव प्रदान गर्नुपर्छ ।

सुरक्षाको प्रत्याभूति : पत्रकारहरूको सुरक्षाको लागि आवश्यक व्यवस्था गर्नुपर्छ ।

सूचनाको उपलब्धता : सरकार र अन्य निकायहरूले समयमै सूचना उपलब्ध गराउनुपर्छ ।

यदि हामीले यी कुराहरू गर्न सक्यौँ भने नेपाली मिडियाले प्रजातन्त्रलाई बलियो बनाउन र यसका चुनौतीहरूसँग जुध्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।

मिडियाको  प्रभावकारी भूमिकाको अभावमा प्रजातन्त्र बलियो बनाउन आवश्यक पारदर्शिता, सुशासन र जनसहभागिताका पक्षहरू पनि कमजोर भएका छन् । यसको अभाव  पूरा गर्न मिडियाले विश्वसनीय र गुणस्तरीय सामग्रीमा लगानी गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ । यहाँ केही बुँदाहरूमा छलफल गर्न सकिन्छ, जसले यो कुरालाई थप प्रस्ट पार्दछ :

खोजमूलक पत्रकारितालाई प्रोत्साहन : खोजमूलक पत्रकारिताले भ्रष्टाचार, अनियमितता र कुशासनलाई उजागर गर्न मद्दत गर्दछ । यसले जनतालाई सही सूचना प्रदान गर्दछ र सरकारलाई जबाफदेही बनाउँदछ । तर खोजमूलक पत्रकारिता गर्नको लागि पर्याप्त स्रोत र लगानी चाहिन्छ ।

गुणस्तरीय र जनचासोका  सामग्री उत्पादन : गुणस्तरीय सामग्री उत्पादन गर्नको लागि दक्ष पत्रकार, सम्पादक र प्राविधिक कर्मचारी चाहिन्छ । उनीहरूलाई उचित तलब र सुविधा दिनुपर्छ । साथै, आवश्यक उपकरण र प्रविधिमा पनि लगानी गर्नुपर्छ ।

तालिम र क्षमता विकास : पत्रकारहरूको क्षमता विकासको लागि नियमित तालिम र कार्यशाला आयोजना गर्नुपर्छ । उनीहरूलाई नयाँ प्रविधि र पत्रकारिताका तौरतरिकाहरूको बारेमा जानकारी दिनुपर्छ ।

अनुसन्धान र अध्ययन : मिडिया हाउसहरूले विभिन्न मुद्दाहरूमा अनुसन्धान र अध्ययन गर्नुपर्छ । यसले उनीहरूलाई थप जानकारी र विश्लेषणको साथ समाचार सम्प्रेषण गर्न मद्दत गर्दछ ।

मिडिया साक्षरता : जनतालाई मिडिया साक्षर बनाउनु पनि आवश्यक छ । यसले उनीहरूलाई सही र गलत समाचार पहिचान गर्न र मिडियाको आलोचनात्मक विश्लेषण गर्न मद्दत गर्दछ । जब मिडिया हाउसहरूले गुणस्तरीय सामग्रीमा लगानी गर्छन्, तब उनीहरूले जनताको विश्वास जित्न सक्छन् । यसले प्रजातन्त्रलाई बलियो बनाउन र समाजलाई सही दिशामा डोराउन मद्दत गर्दछ ।

नेपालमा सूचनाको हकको कार्यान्वयनमा धेरै कमीकमजोरी छन्, जसले गर्दा लोकतन्त्र कमजोर भएको छ ।  यहाँ केही कारणहरू दिइएका छन्, जसले सूचनाको हकको कार्यान्वयनलाई कमजोर बनाएको छ :

सरकारी निकायहरूको अनिच्छा : धेरै सरकारी निकायहरू सूचना उपलब्ध गराउन अनिच्छुक छन् । उनीहरूले विभिन्न बहाना बनाएर सूचना लुकाउने प्रयास गर्छन् ।

कर्मचारीहरूको असहयोग : कर्मचारीहरू सूचनाको हकलाई महत्त्व दिँदैनन् र सूचना माग्ने नागरिकलाई सहयोग गर्दैनन् ।

सूचनाको अभाव : धेरै सरकारी निकायहरूले आफ्नो वेबसाइटमा आवश्यक सूचना राख्दैनन्, जसले गर्दा नागरिकलाई सूचना पाउन गाह्रो हुन्छ ।

जनचेतनाको अभाव : धेरै नागरिकलाई सूचनाको हकको बारेमा जानकारी छैन, जसले गर्दा उनीहरूले आफ्नो अधिकारको प्रयोग गर्न सक्दैनन् ।

कानुनी कमजोरी : सूचनाको हक सम्बन्धी ऐनमा केही कमजोरीहरू छन्, जसले गर्दा यसको कार्यान्वयन प्रभावकारी हुन सकेको छैन । सूचनाको हकको प्रभावकारी कार्यान्वयन नहुँदा नागरिकले सरकारका कामकारबाहीको बारेमा थाहा पाउन सक्दैनन् ।

यसले भ्रष्टाचार, अनियमितता र कुशासनलाई बढवा दिन्छ । जब नागरिकलाई सूचनाको अभाव हुन्छ, तब उनीहरूले सरकारलाई जबाफदेही बनाउन सक्दैनन्, जसले गर्दा लोकतन्त्र कमजोर हुन्छ ।

श्रोत : आइएनएस (स्वतन्त्र समाचार)