 (13)_1727965004.gif)
इटहरी : २०७५ भदौमा इटहरी चौक आसपासको रुख काटीए । सडक पेटीको ठुला देखी साना रुख काटीएपछी इटहरी उजाड देखीयो । गर्मीको मौसम भएकोले पैदल यात्रुलाई यात्रामा सकस हुनेनै भयो । सडक बिस्तार गर्ने बहानामा ४ सय बढी रुखहरु काटीए । इटहरी पुर्व बुढी खोला देखी पश्चिम पचरुखी सम्म उजाड देखीयो । पहिला सितल हुने सडक किनार धुलो र धुवाले भरीन थाले । पैदल यात्रु कम भए । विधुतीय रिक्साको आवतजावत बढ्यो ।
जुनबेला सडक किनारामा बिरुवा रोप्ने अभियान चलीरहेको थियो । किप इटहरी क्लिनले चलाएको अभियानमा अभियन्ता थिए इटहरी ४ का सन्दीप पौडेल । उपमहानगरले धमाधम रुख काटेपछी आफ्नै हात काटेजस्तो अनुभुती भएको उनी सुनाउँछन् । ‘एउटा बिरुवा रुख बन्नको लागी ३० बर्ष लाग्छ ।’ उनी भन्छन्, ‘तर शहरको लागी रुखको महत्व कती छ भन्ननै नबुझी रुख काटेर ठुलो भुल भयो ।’ आफुहरु जंगल भित्रको शहर बनाउने अभियानमा लागीरहेको बेला स्थानीय सरकारले रुख काटेर हतोस्साहीत गरेको उनी बताउँछन् । उनी जस्तो पर्यावरणमा सरोकार राख्ने अभियन्ताहरु पनि रुख काटीएको विषयमा चिन्तीत देखिए । विभिन्न सामाजिक संजालमा त्यसको विरोध भयो । तत्पश्चात केही विरुवा रोपीए । संरक्षणको अभावमा अहिले ति बिरुवाहरु सुक्न थालेका छन् । हरेक वर्ष गर्मी बढीरहेको बेला रुख रोप्नुपर्नेमा भएका बोटबिरुवा काटेर स्थानीय सरकारले गल्ती गरेको पौडेलको भनाई छ ।
यति मात्रै हैन रानी-बिराटनगर-इटहरी-धरान सडक विस्तार परियोजना अन्तर्गत ४ सय हरिया रुखहरू काटिए । रानी- बिराटनगर-इटहरी-धरान सडक परीयोजनाका तत्कालीन इन्जीनियर सुमोद पोखरेलका अनुसार बोट बिरुवा सार्नेबारे कसैले पनि जानकारी नगराएको कारण रुख काटीएको हो । अहिले शहर बनाउने बहानामा भौतिक पूर्वाधारमा मात्र लगानी भइरहेकोछ । विकास भनेको दीर्घकालीन हुनुपर्छ त्यो पनि पर्यावरणमैन्त्रि विकास आजको आवश्यकता हो । विज्ञान तथा प्रविधिको क्षेत्रमा आएको परीवर्तनको कारण रासायनिक फोहर, मर्करी, लिडजस्ता ई-वयस्ट वृद्धि भइरहेको छ । भौतिक निर्माण, कलकारखाना, सवारी साधन, डढेलोका कारण कार्बनडाइअक्साइड, मिथेन, सल्फरडाइअक्साइडजस्ता हरितगृह ग्यासको उत्सर्जन भइरहेको छ । बढ्दो अव्यवस्थीत सहरीकरणले यसको नेतृत्व गरीरहेको छ । पर्यावरणको ख्यालनै नगरी बिस्तार भएको सहरीकरणको अभ्यासले पर्यावरण असन्तुलित हुँदै गएकोछ । पर्यावरण असन्तुलित हुँदा जैविक विविधता, विश्व तापमान र ओजन तहमा नकारात्मक असर परिरहेको छ । नासाको रिपोर्ट अनुसार बार्षीक ०.८ सेल्सीयसको दरले तापक्रम वृद्धी भइरहेकोछ । अव्यवस्थीत शहरीकरण र पर्यावरणको ख्यालनै नगरी बनेका सहरको कारण मुलत यस्ता समस्याहरु बढीरहेका छन् ।
यस बिचमा इटहरीमा वृक्षारोपण र सरसफाई गर्ने काम नभएका भने हैनन् । विभिन्न सामाजीक संस्थाको नेतृत्वमा वृक्षारोपण तथा सरसफाइको काम भइरहेको छ । इटहरी उपमहानगरले पनि फलफुलका बिरुवा तथा गमला बाढेर केही औपचारीक सुरुवात गरीनै रहेकोछ । तर पर्यावरणीय शहरको लागी उक्त कार्यक्रम पर्याप्त नभएको उनै पौडेल बताउँछन् । २०७० सालमा २० हजार हात १० हजार बिरुवा अभियानकै रुपमा संचालन भयो । कार्यक्रमले निरन्तरता पाउन सकेन । अन्ततः केही बिरुवा रोपेर कार्यक्रम स्थगीत भयो ।
इटहरीलाई हरीत नगरी बनाउने अभियान नयाँ हैन । हरित नगरीको अवधारणा विसं (२०५४-२०५९) मा तत्कालीन मेयर सर्वध्वज साँवाले सुरुवात गरेका हुन् । अहिले इटहरीको प्रमुख आकर्षणको केन्द्रबिन्दु रहेको तालतलैया क्षेत्रको संरक्षण सम्वद्र्धनको औपचारिक सुरुवात त्यसैबेलाबाट सुरुभएको हो । सडक आसपासमा वृक्षारोपण गर्ने कार्यक्रम त्यही बेला सुरु भएको साँवा बताउँछन् । यता इटहरी उपमहानगरपालीका भित्र पर्ने तालतलैयाहरु सुक्न थालेका छन् । खोलाको आकार घट्दो अवस्थामा छ । इटहरी मुख्य बजार भएर बग्ने टेङ्ग्रा खोलामा पानीको अनुपातमा कमी आउँदै गएकोछ । इटहरी ४ मा रहेको चौधरी पोखरीमा पानी सुकीसकेको छ ।
त्यस बिचमा बजारभित्र र बाहिरका रुखहरू काटीदैछ । शहर कंक्रिट जङ्गलको रूपमा परिणत भइरहेकोछ । ठुला घर र साँघुरा सडक निर्माणमा इटहरी केन्द्रीत छ । २०६८ सालको जनगणना अनुसार इटहरीको जनसंख्या १,४१,५१७ रहेको थियो । बसाइसराईका दर बढेसंगै इटहरीको जनसंख्यामा उल्लेख्य वृद्धी भएको छ । हाल इटहरीको जनसङ्ख्या दुइलाख बढीछ । इटहरीमा दैनिक हजारौ मानिसको आवतजावत हुन्छ । चारतिरको बाटो भएकोले हजारौँ सवारी साधन इटहरी भएर गुड्ने गर्छन् । अर्थात् प्रदूषण निम्तिने हजारौ उपायहरू छन् इटहरीमा । तर प्रदूषण व्यवस्थापनको कुनै एउटै उपाय छैन । बिबिसी को रिपोर्ट अनुसार फोस्कोमा लाग्ने ७० प्रतिशत रोगको कारण सवारी साधनको धुवा रहने गरेको छ ।
तत्कालीन मेयर सर्वध्वज साँवाको पालामा एक घरधुरी बराबर तिन वटा बिरुवा अनिवार्य रोप्नुपर्ने नियम नै बन्यो । यदि बिरुवा नरोपे घरनक्सा पास नहुने नियम बनाइयो । जसका कारण धेरै रुखहरू इटहरीमा हुर्कन पाए । सावाँका अनुसार नयाँ सडक योजनामा ठेकेदार कम्पनीले ८ देखी १० फिटको दुरीमा बिरुवा रोप्नुपर्ने, नभए रकम भुक्तानीनै नहुने जस्ता नियम बनाइएको थियो । जसले गर्दा अझैपनि पुराना सडक किनारामा अशोकका रुखहरू रोपीए । जुन अहिले काटी सकीएकोछ ।
त्यो अवस्थामा भन्दा अहिले झनै सहज परिस्थीति छ । सर्वप्रथम हरेक घरधुरीको लगत सङ्कलन गर्ने । ‘एक घर दुई बिरुवा’ अभियानको सुरुवात गर्ने । जुन घरको बिरुवा रोपिन्छ त्यस बिरुवामा त्यही घरको नम्बर टास्न सकिन्छ । यसले गर्दा हरेक घर धनीलाई आफ्नो बिरुवाको नम्बर जानकारी हुन्छ ।
इटहरी उपमहानगरपालिकाका इन्जीनियर बिकाश भट्टराईका अनुसार हाल इटहरीमा ३५ हजार घरधुरी बसोबास गर्छन् । त्यस मध्ये पनि १० हजार घर वरिपरि बिरुवा रोप्ने खुल्ला जग्गा छैन । सार्वजनीक जग्गा खोजबिन समितीका संयोजक समेत रहेका भट्टराई इटहरीमा १५ सय बिघा ऐलानी जग्गा भेटीएको बताउँछन् । सोही जग्गामा वृक्षारोपण गरी हरीत नगरी बनाउने अभियानलाइ मुर्त रुप दिन सकीने उनको बुझाईछ ।
त्यस्तै पर्यावरणका लागी दृश्य प्रदुषण पनि मुख्य मुद्दा बन्ने गरेको पर्यावरणीय विज्ञ नरनाथ साह बताउँछन् । उनले भनेजस्तै इटहरीमा दृश्य प्रदूषण अर्को चुनौतीको रुपमा देखा परेकोछ । त्यसको समाधानको लागी बजार क्षेत्रमा बग्रेती देखीने केवल तथा इन्टरनेटका तारलाई अन्डरग्राउण्ड गर्नुपर्ने उनको तर्कछ । त्यो सँगै नगर क्षेत्र भित्रका घरहरूमा एउटै रङ्गको प्रयोग गर्न लगाउन सकिन्छ । घरको अगाडी भाग रंगीन देखीने तर पछाडी भाग त्यतिकै छाड्नाले दृश्य प्रदूषण फैलिएको र त्यसले पर्यावरण बिगारीरहेकोे उनी बताउँछन् ।
वातावरणकै क्षेत्रमा कलम चलाउने पत्रकार रमेश भुसालका अनुसार शहर मानीस बस्नेमात्र नभएर मानीस बाच्ने ठाउँ हो । शहर भनेको ठुला घर र साना सडक भन्ने भावनको विकाश भएको उनी बताउँछन् । श्वच्छ हावाको आवतजावत हुन नसक्ने गरी घर बनाएर शहरलाई मरुभुमीमा रुपान्तरण गरीएको उनको बुझाईछ । यसको दिर्घकालीन समाधानको लागी स्थानीय देखी संघीय सरकारलेनै पर्यावरणमैत्री शहरको अवधारणा अन्तर्गत सिटी प्लानीङ गर्न सक्नुपर्ने उनको सुझाव छ ।
पानी, वायु, जल, जमिनजस्ता पर्यावरणीय तत्वको क्षेयीकरणले अनेकन् समस्या निम्तिरहेका छन् । ओजन तह नष्ट हुँदा विश्वव्यापी ऊष्णता वृद्धि भइरहेको छ । सन् १८५० यता विश्वको तापमान १.३ डिग्री फरेनहाइट वृद्धि भएको हो । अर्गनाइजेसन फर इकोनोमिक कर्पाेरेसन एन्ड डेभलभमेन्ट (ओइसिडी) को अध्ययनले विश्वको तापमान सन् २०३० सम्म औसत १.२ प्रतिशत, २०३० सम्ममा औसत १.७ प्रतिशत र २०५० सम्ममा औसत ३ प्रतिशतका दरले वृद्धि हुने अनुमान गरेकोछ । जलतथा मौसम बिज्ञान बिभाग अनुसार सन् २०११ मा इटहरीको अधिकतम तापक्रम ३७ डिग्री सेन्टीग्रेड थियो भने २०१८ मा आइपुग्दा ४२ डिग्री सम्म पुग्यो । ओइसीडीकै तथ्याङकको आधारमा २०३० सम्ममा इटहरीको तापक्रम ५० डिग्री सम्म पुग्न सक्छ ।
वायु तथा जल प्रदूषणका कारण पर्यावरण क्षय भइरहेको विभिन्न अध्ययन हरुले देखाएकाछन् । पर्यावरण क्षय हुँदा मानवीय स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर परिरहेको छ । रसायन तथा फोहरको गलत व्यवस्थापन, दूषित पिउने पानी, जल तथा वायु प्रदूषणका कारण विश्वका एक चौथाइ मानिसले ज्यान गुमाइरहेको बिबिसीको रिपोर्टमा उल्लेख गरीएकोछ ।
बर्षेनी ३० लाख ७० हजार मानिसले वायु प्रदूषण सिर्जित रोगबाट ज्यान गुमाइरहेको हेल्थपोस्ट डटकममा प्रकाशीत रिपोर्टले दाबी गरेकोछ । जलप्रदूषित रोगबाट विश्वका आधा अस्पताल भरिने गरेको उक्त रिपोर्टमा उल्लेख गरीएकोछ । जलप्रदूषणबाट वार्षिक १ अर्ब ७० हजार मानिसको स्वास्थ्य जोखिममा पर्ने गरेको छ । नेपालमा पनि शुद्ध पिउने पानीको अभावमा बर्षेनी हजारौ रोगीहरु देखापरीरहेकाछन् । विकासोन्मुख मुलुकमा वार्षिक ६० हजार मानिस मौसमसँग सम्बन्धित दुर्घटनाबाट मर्ने गरेको तथ्याङ्क छ । पर्यावरणको सन्तुलन हुन नसक्दा यी संकट निम्तिएका उक्त रिपोर्टमा उल्लेख गरीएकोछ । त्यसबाट इटहरी पनि अछुतो हुन सकेको छैन । इटहरीको कुल घरधुरी मध्ये ५० प्रतिशत घरधुरीले अझैसम्म श्वथ्यकर पानी पिउन पाएका छैनन । इटहरी खानेपानी उपभोक्ता संस्थाका अनुसार इटहरीमा रहेका ३५ हजार मध्ये हालसम्म १७ हजार घरमा मात्र प्रशोधीत पानी पुर्याइएकोछ ।
वातावरणको प्रकार्यात्मक निरन्तताका लागि पर्यावरणीय सन्तुलन अपरिहार्य सर्त मानीन्छ । हावापानी, खोलानाला, वनजंगल, वनस्पति, जैविक विविधता स्खलन हुँदा पर्यावरण असन्तुलित बनेको हो । यसै पनि पर्यावरण सन्तुलन, जलवायु परिवर्तन र दिगो विकास २१ औं शताब्दीको साझा चिन्ता, चासो र चुनौती हो । अहिले विश्व यही चिन्तामा घोत्लिरहेको छ ।
सन् १९७२ को स्टकहोममा पहिलो विश्व वातावरण सम्मेलन भयो । तत्पश्चात् १९७३ नैरोबीमा संयुक्त राष्ट्रसंघीय वातावरण कार्यक्रमको गठन भयो । कार्यक्रमले ‘हाम्रो साझा भविष्य’ नामक पर्यावरण र विकाससम्बन्धी अवधारणा जन्मायो । सन् १९९२ मा संयुक्त राष्ट्रसंघीय वातावरण गोष्ठी भयो । गोष्ठीले विगत ५० वर्षमा सबैभन्दा बढी वातावरण विनाश भएको निष्कर्ष निकाल्यो । सन् १९९७ मा क्योटोमा सम्पन्न विश्व वातावरण सम्मेलनलले विकसित मुलुकहरूलाई २०१२–२० सम्ममा हरितगृह ग्यास उत्सर्जन कटौती गर्नुपर्ने वैधानिक व्यवस्था गर्यो । सन् २०१५ को नोभेम्बरमा फ्रान्सको राजधानी पेरिसमा जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय विश्व सम्मेलनले ग्लोबल वार्मिक २ डिग्री सेन्टिग्रेडमा सीमित गर्ने निधो गर्यो । कार्वनउत्सर्नन रोक्नमा भुमीका खेलेको भन्दै बार्षीक रुपमा नेपालले इन्सेन्टीभ पाउने व्यवस्था गरीयो ।
उता कृषि भूमिमा संरक्षणको साटो विषादीको प्रयोग बढ्दो छ । गोठे तथा जैविक मलको प्रयोगलाई रासायनिक मलले विस्थापन गरेको छ । रासायनिक मलको प्रयोगमा सुधार नल्याए आजको ५० बर्ष भित्र माटोमा नाइट्रोजशक्ति शून्य हुन सक्ने युएन इन्भारोमेन्ट डट ओराजीको रिपोर्टमा उल्लेख गरीएकोछ । प्लास्टीक झोलको अधिकतम प्रयोगनले जमिनको उर्वाराशक्ती नास भइरहेको रिपोर्टमा भनीएकोछ । फोहोर मैला व्यवस्थापनको चुनौतीको रुपमा नकुहीने फोहोर देखीएकाछन् । केही बर्ष अगाडी प्लास्टीक झोला मुक्त इटहरी घोषणा गरीएपनि कार्यनयन भने हुन सकेको छैन । उता कृषी उपज उत्पादनको पनि रसायनीक मल र बिषादीको प्रयोग बढीरहेकोछ । सहर भनेको ठुला घर र कालोपत्रे बाटो भन्ने बुझाईले पर्यावरण बिग्रने क्रम सुरु भएको पर्यवरण विद्ध साहको भनाईछ । ठुला घर बनाउने, आगन र सडक सबै कंक्रीटले ढलान गर्ने चलन बढेकोले वाटर रिचार्ज हुन नपाएको उनी बताउँछन् । ‘जसले गर्दा जमीन मुनीको पानीको श्रोत सुक्दै गएकोछ ।,’ उनी भन्छन् , ‘पृथ्वीको माथील्लो भागबाट रिचार्ज हुनुपर्ने श्रोतनै बन्दभएपछी पानीको सतह गहीरीदै गएकोछ ।’
इटहरीमै आजभन्दा १० बर्ष अगाडी ४० फिटमा खान योग्य पानी आउथ्यो तर अहिले ८० देखी १०० फिटमा मात्र खान योग्य पानीको श्रोत भेटीने गरेको कल मिस्त्री जलेश्वर शाह बताउँछन् । पहिला इटहरीको पानीमा लेउ लाग्ने गरेपनि अहिले माथील्लो तहको पानी फोहोर भएकोले पहेलो हुने गरेको उनको भनाईछ ।
नेपालको संविधान, २०७२ को धारा ३० मा स्वच्छ वातावरण सम्बन्धी हकको व्यवस्था गरीएकोछ । वातावरणीय प्रदूषणबाट हुने क्षतिबापत पीडितले प्रदूषणबाट कानुनबमोजिम क्षतिपूर्ति पाउने, वातावरणीय सन्तुलतका खलल नहुने गरी कृषि भूमिको उपयोग गरिने, उपलब्ध प्राकृतिक साधनको संंरक्षण, संवद्र्धन र उपयोग राष्ट्रिय हितअनुकूल अन्तरपुस्ता समन्यायका आधारमा गरिने, वातावरण सन्तुलनका लागि आवश्यक भूभागमा वनक्षेत्र कायम राख्ने, नवीकरणीय ऊर्जाको उत्पादन र विकास गरिने, वातावरण प्रदूषित पार्नेले सोबापत दायित्व बेहोर्नुपर्ने संवैधानिक व्यवस्था छ । तर इटहरी बासीले त्यसको सुबिधा अझै सम्म पाएका छैनन् । बरु स्थानीय सरकार र फोहोर मैला व्यवस्थापनको जिम्मा पाएको कम्पनीको अकर्मण्यताको शिकार भइरहेकाछन् ।
अहिले पर्यावरण सन्तुलनसम्बन्धी अन्तराष्ट्रिय अभ्यासहरु प्रशस्त पाइन्छ । जस अन्तरगत वनजंगलको फँडानी रोक्नु, डढेलो लाग्न नदिनु, कटानीको अनुपातमा दोब्बर–तेब्बर वृक्षारोपण गर्नु, जल प्रदूषित हुन नदिनु, कीटपतंक र चराचुरंगी संरक्षण गर्नु, सरिश्रृपको आहारा, बासस्थान र क्रीडास्थल संरक्षण गर्नु, लोपोन्मुख पशुपन्छीको संरक्षण गरी प्रजनन वृद्धि गर्नु, कलकारखानामा कमप्रदूषण संयन्त्र जडान गर्न उत्प्रेरित गर्नुु, सीमसार, धाप, जलाधरको संरक्षण र संवद्र्धन गर्नु, इकोभिलेज, इकोटुरिज्मजस्ता कार्यक्रम प्रवद्र्धन गर्नु पर्यावरण सन्तुलनका खातिर चाल्नुपर्ने कदमहरू हुन् । पर्यावरण आफै असन्तुलित हुँदैन । पर्यावरण आफै बिग्रँदैन । मानवीय गतिबिधीका कारण सन्तुलन बिग्रिएको हो । बिगार्नेले नै सपार्नु प्राकृतिक न्यायको सामान्य सिद्धान्त हो । यो आफैंमा दीर्घकालीन अवधारणा पनि हो ।
पर्यावरण सन्तुलनका निश्चित सर्तहरू छन् । पर्यावरण सन्तुलनका लागि माटो, वनजंगल, पशुपन्छीको संरक्षण, विद्युतीय सवारी साधन प्रयोगमा बढावा, उद्योगधन्दामा प्रदूषणनिरोधी संयन्त्रको प्रयोग, नवीकरणीय उर्जाको प्रयोगमा जोड, ओजन तह संरक्षण, हरितगृह ग्यास उत्सर्जन व्यवस्थापन, जलवायु परिवर्तन व्यवस्थापन, पर्यावरण सन्तुलनका खातिर आधारभूत सर्तहरू हुन् । वृक्षारोपण, खोलानाला, चुरेको संरक्षण, धापा, सीमसार तथा जलाधारको संरक्षण, फोहरको समुचित व्यवस्थापन, पेट्रोलियम पदार्थको प्रयोग कटौती, स्यानेटरी ल्यान्डफिलको दिगो व्यवस्थापन पर्यावरण सन्तुलनका लागि त्यत्तिकै महत्वपूर्ण छन् ।
कतिसम्मको जनसंख्या बसोवास गर्दा सहरको हावा शुद्ध रहिरहन्छ भन्ने कुरा ध्यान दिनुपर्छ । त्यसैले सहरको क्यारिङ क्यापासिटी एकदमै महत्वपूर्ण कुरा हो । यसबारेमा राज्य र जाता दुवैले सोच्नुपर्छ । अहिले इटहरीलाई नै र्हेयौं भने सहरमा स्वस्थ भएर बाँच्नका लागि आवश्यक कुरा भेट्न मुस्किल छ । पानी, हावा र हरीयालीको अभाव खड्कीदै गएकोछ । भएका बोट बिरुवा मासेर कंक्रृटको जंगल बिस्तार भइरहेकोछ । भएको चारकोशे झाडीमा पनि फोहोर थुप्रीएकोछ ।
ढुंगा, गिट्टी, बालुवा उत्खननमा पाबन्दी लगाउन नसक्दा चुरे क्षेत्र र खोलानालाको पर्यावरण ध्वस्त भइरहेको छ । इटहरीकै हिसाबमा कुरा गर्दा चारकोसे जंगलमा फोहर फ्याक्ने काम भइरहेकोछ । वनजंगल संरक्षणको जिम्मा पाएको सामुदायीक वन उपभोक्ता समितिकै मिलेपतोमा जंगललाई डम्पीङ साइडको रुपमा रुपान्तरण गरीएकोहो । मासीक ४५ हजार पाउने लोभमा समितीले जंगलमा फोहार फ्याक्न दिएको हो ।
जसले जल, जमीन, जंगल, बन्यजन्तु र मानीसलाईनै प्रत्यक्ष असर गरीरहेकोछ । दैनीक ४० टनका दरले जंगलमा फ्याकीएको फोहोरको कारण २ सय हेक्टर जंगल मरुभुमीमा रुपान्तरण भएकोछ । फोहोर जलेर निश्कने धुवाले इटहरी २० भवानीपुरको १५ सय घरपरीवारमा श्वसप्रश्वास सम्बन्धी रोग देखा परीसकेकोछ । ४ सय परीवार बिस्थापीत हुने खतरा छ । बिसं २०७० साल भन्दा अगाडी इटहरी नगरपालिकाले आफै फोहोर उठाउँदै आएको थियो । ०७० पछी सामुदायीक, निजी साझेदारी मार्फत काम भइरहेकोछ । ०७० देखी ०७५ सम्म इन्भारो केयर कन्सर्न प्राली मार्फत फोहोर मैला व्यवस्थापनको काम भयो । इटहरी उपमानपा ९ मा जग्गा खरीद गरी ल्यन्डफिल्ड साईड निर्माणको काम अगाडी बढाइयो । ०७५ सम्म ल्याडफिल्ड साइडमा कुनै काम भएन । हाल वेस्ट एण्ड म्यानेजमेन्ट प्रालीले फोहोर मैला व्यवस्थापनको जिम्मा लिएकोछ । फोहोर मार्फत आर्थीक आम्दानी गर्ने लक्ष्य सहित काम सुरु गरेको उक्त कम्पनीले पनि अहिलेसम्म जंगलमानै फोहोर फ्याक्ने कामलाई निरन्तरता दिइरहेकोछ ।
यसको विकल्पको रूपमा ३ आर को प्रयोग गर्न सकिन्छ । रिड्युस, रियुज र रिसाइकल । रिड्युस अर्थात कम फोहोर उत्पादन गर्न सकिन्छ । जसले गर्दा फोहोरमैला व्यवस्थापनमा झन्झट पर्दैन । प्लास्टिक तथा कागजी फोहोर लाई कम उत्पादन गरी त्यसको विकल्पको प्रयोग गर्न सकिन्छ । स्थानीय सरकार सरोकार वाला निकाय बाट घर घरमा फोहोर उत्पादनमा कमी गर्ने चेतना जगाउनुपर्छ । हरेक नागरिकलाई सफा र सुन्दर नगर निर्माण अभियानका हिस्सेदार बनाउनुपर्छ ।
फोहोरको रूपमा निस्किएका कागज, प्लास्टिक, बोतलको रियुज (पुन प्रयोग) गर्न सकिन्छ । खेलौना बनाउने, सजावटका सामग्री तयारी गर्न सकिन्छ । जसले गर्दा फोहोर न्युनिकरण त हुन्छनै रोजगारीको वातावरण पनि सृजना हुने देखिन्छ ।
रिसाइकल बाट फोहोरको प्रसोधन गरेर प्रयोग गर्न सकिन्छ । नकुहिन प्लास्टिक जन्य फोहोरहरू लाई कार्पेट, कुर्सी लगायत सामग्री तयार पार्न सकिन्छ । त्यसको लागी प्राइभेट कम्पनी सँगको सहकार्य अनिवार्य हुन्छ । कुहिने फोहोर लाई अर्गानिक मल बनाएर बिक्री गर्न सकिन्छ अथवा घरघरमा अर्गानिक मल उत्पादन गरी कौसी खेतीको लागी प्रोत्साहन गर्न पनि सकिन्छ ।
सहरमा बस्ने मान्छेहरूले पर्यावरणका बारेमा एकदमै ध्यान दिन जरुरी छ । कस्तो पर्यावरणमा हाम्रो जिन्दगी बिताउने भन्ने कुरामा हामी सबैले ध्यान दिनुपर्छ । मुख्यत हाम्रो सहरबाट सबै जलचर थलचर जनावर बाहिर गए भने हाम्रो जीवन सम्भव छ कि छैन भनेर सोच्नुपर्छ । यही इटहरीमा पहिला कती चराचुरुङ्गी थिए ? अहिले चराको चिरबिर सुन्न पनि मुस्किल पर्छ । यो किन भयो त ? किनकि यहाँको पर्यावरण ध्वस्त हुँदै गयो ।
२० बर्ष अगाडी इटहरीमा मुलत कृषीमा आधारीत व्यवसाय थियो । तरकारी, धान, फलफुल फल्थ्यो । सबैतीर हरीयाली वातावरण थियो । चराचुरुंगीको चिरिबिरी सुनिन्थ्यो । यी सबै हराए यो सहरबाट । न अहिले यहाँ चराचुरुंगी बस्नका लागि उपयुक्त ठाउँ छ, न अरू जनावर । पर्यावरण बिग्रियो भने मानिसले भोग्नुपर्ने मुख्य समस्या भनेको स्वास्थ्यकै हो । शारीरिक स्वास्थ्य र मानसिक दुवै स्वास्थ्यमा असर देखीन्छ । हामी सहरमा जीवन त गुजारिरहेका छौं तर यहाँको पर्यावरणले हामीलाई के असर गरिरहेको छ भनेर ध्यान दिइरहेका छैनौं । शारीरिक स्वास्थ्य, मानसिक स्वास्थ्य र सहरबीचको सम्बन्धमा हामीले चनाखो हुनुपर्छ । इटहरी भौतीक बिकासलाई मानक मानेर विकास भइरहेको सहर हो । मानविय र पर्यावरणीय सन्तुलनलाई बिकाशको मानक नमान्नु इटहरीको लागी हानिकारक बिषयहो । त्यसैले सहरमा बसोवास गर्ने मानिस र स्थानीय सरकारले बेलैमा ध्यान दिनुपर्छ ।
इटहरीको पर्यावरण बिग्रिएको इन्डिकेटरको रुपमा बिच बजार भएर बग्ने खोलाहरुलाई हेरे हुन्छ । मुहानमा सफा पानी बग्ने टेङ्ग्रा र खेती खोला बिच सहरमा पुगेपछी खुट्टा भिजाउन पनि मननलाग्ने भएकाछन् । इटहरीकोे पर्यावरण किन बिग्रिँदै गयो त ? यसका केही कारण छन् । इटहरीमा समयसँगसँगै वरिपरि अरू पनि सहरी भाग थपिँदै गए । योजनाबिना नै सहरी भाग थपिए । सहर बाहिर जलाधार क्षेत्र थियो जुन एकदमै ठूलो थियो । सहर, काँठ र प्राकृतिक स्रोतको सन्तुलन थियो । जसले इटहरीलाई हरियाली बनाएको थियो । स्वस्थ हावा दिएको थियो । शान्ति दिएको थियो । अहिले सहर संगै कंक्रृटको भाग बढ्यो । यहाँको पर्यावरणीय ब्यालेन्स बिग्रदै गयो ।
अनलिमिटेड ग्रोथको परिणाम क्यान्सर हो । ग्रोथलाई थेग्न सकिएन भने क्यान्सर हुन्छ । सहरको मामलामा पनि त्यही हो । त्यसैले, सहरको विकास गर्दा ग्रोथलाई ध्यान दिनुपर्ने बिकाशविदहरु बताउँछन् । सहर भनेको आफैमा पृथक् इकाइ होइन । कोर सहर, काँठ (बफर) र प्रकृति तीनवटै कुरालाई सन्तुलनमा राखियो भने सहर राम्रो र सुन्दर बनाउन सकिने विकाशविद डाक्टर सुर्यराज आचार्य को भनाईछ ।
सर्वप्रथपत यो सहरले थेग्न सक्ने जति मात्रै मान्छेलाई बसोवास गराउनुपर्छ । जसको लागी बसोबास योग्य क्षेत्रहरू छुट्याउनुपर्छ । अस्पताल, कलेज, व्यापारिक जोनहरू बनाउनुपर्छ । पहिलो कुरा त सहर विकास गर्दा त्यो के के चिजमा आश्रित छ भनेर थाहा पाउनुपर्छ । पानीको मुहान कहाँकहाँसम्म छन् । कहाँबाट त्यो सहरमा हावा आउँछ भन्नेजस्ता विषयबारे सोच्नुपर्छ । र, अर्को महत्वपूर्ण पक्ष भनेको जनसंख्या हो । सहरको साधनस्रोतले थेग्न सक्ने जति मात्रै जनसंख्या राख्नुपर्छ । पहिलापहिला छिमेकी देशहरूले हामीबाट सिक्थे । अब छिमेकीबाट हामीले सिक्नुपर्छ । सहरी क्षेत्रको पर्यावरण जोगाउन भुटान, श्रीलंकाजस्ता देशबाट हामीले सिक्नुपर्ने धेरै कुरा छन ्। जस्तो, श्रीलकांबाट हामीले ग्रिनरी सहर कसरी बनाउने भनेर सिक्न सक्छौं । श्रीलंकाका हरेक सडकमा सितलता छ । कुनैपनि सडक यस्तो छैन जहाँ रुख नहुन् । हरेक ५ फिटको दुरीमा बिरुवा रोप्ने बाध्यात्मक कानु्नी व्यवस्था लागु गरीएकोछ । कुनै खुसीयालीमा विरुवा रोपेर खुसी साटासाट गर्ने प्रचलनै चलाईएकोछ । यसले गर्दा बिरुवा रोप्नको लागी खाली स्थानको अभाव हुन थालेको छ ।
सवारी साधनको धुवाले वातवरणलाइ असर गर्ने भन्दै इलेक्ट्रीक सवारीलाई बढवा दिएकोछ । पुराना सावारी बेचेर नयाँ इलेक्ट्रीक सवारी किन्दा सरकारलेनै लगानी गरीदिने भएपछी पुराना सवारी गुड्न छाडेका छन् । त्यसैको सिको गर्दै छिमेकी देश भुटानले पनि वृक्षारोपण कार्यक्रमलाई प्राथमिकता दिएकोछ । सहरका हरेक गल्लीमा बिरुवा रोप्ने देखी धुवा धु्लो उडाउने सवारी निशेध गर्ने काम गरेकोछ । इटहरी बिच बजार भएर बग्ने टेङ्ग्रा खोला किनारमा श्रीलंकामा जस्तै वृक्षारोपण गरी हरियाली बनाउन सकिन्छ । त्यसको जिम्मा किनारामा बसोबास गर्ने स्थानीय लाई दिँदा उपर्युक्त हुन्छ । जसले गर्दा टेङ्ग्रा खोलाप्रति स्थानीयले अपनत्व महसुस गर्नसक्छन् । र त्यसबाट ५० घर परिवार आत्मनिर्भर बन्छन् ।
तालतलैयामा पानीको लेवल घट्दै गएकोले समस्या आउन सक्छ । यसको अस्तित्व जोगाउनु सर्वप्रथम अनिवार्य देखिन्छ । त्यसको लागी पानीको लेवल बढाउने वर, पिपल, स्वामी, सिसौ, खयर, सिमल जस्ता ठुला जातका रुख रोप्न सकिने वन तथा वातावरणविज्ञ प्रमोद घिमिरे बताउँछन् । उनका अनुसार सहरीवन लाई विकसित गर्न सकिन्छ । यसले सहरको तापक्रमलाइ सन्तुलनमा राख्ने र हरेक नागरिकलाई सदैभ सक्रिय बनाउन सहयोग गर्छ । सार्वजनिक जग्गामा रोपिएका विरुवाको संरक्षण गर्ने जिम्वेवारी सोही स्थानमा बसोबास गर्ने सुकुम्बासी लाई दिन सकिन्छ । एक बिगाह भन्दा माथिको सार्वजनिक जग्गामा पार्क निर्माण गर्ने वा केही वर्षको लागी रुख नमासिने गरी लिजमा दिन सकिन्छ । त्यतीमात्र हैन खाली निजी जमिनमा वृक्षरोपण गरी निजी वनको अवधारणालाई प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ ।
यसको लागी अधिल्लो स्थानीय निकायले अवलम्बन गरेर नियमलाई थोरै परिमार्जन गरेर कानुुनी रूपमा विकसित गराउन सकिन्छ । स्थानीय निकाय हुँदा सफल भएको नियम लाई स्थानीय सरकारले कानुन बनाएर लैजान सक्यो भने इटहरी नेपालकै नमुना सहर बन्ने पक्काछ ।
